صنايع دستي بيانگر صنعت و هنر نياكان و
نمايشگر ذوق و هنر مردم هر كشور است. در
روزگاران گذشته، صنايع دستي به عنوان
پديده اي تمام عيار در هر عهد حضور فعال
داشته است. در ايامي كه ماشين بوجود
نيامده بود و حتي در دوراني كه حضور آن به
گستردگي امروز نبود اين صنعت بود كه حامي
تمامي استعدادها و آفرينش هاي سازندگي بشر
بود. به همين دليل است كه امروز با نگاه
به صنايع دستي هر قوم و قبيله اي مي توان
دريافت آن قوم در چه مرحله اي از صنعتگري
بوده است.
استعداد و روحيه خلاق و قدرت ابتكار
صنعتگران و علاقه آنان به توليد آثار هنري
و ذوقي موجب گرديده است كه كشور ما از
گذشته هاي بسيار دور تا زمان حال همواره
در توليد محصولات صنايع دستي موقعيتي ويژه
و ممتاز داشته باشد و از شهرتي عالم گير
برخوردار گردد.
بررسي هاي پژوهشگران و ايران شناسان
نامدار همچون (پروفسور پوپ) و (گيرشمن) و
"اشميد" و "هانري رنه دالماني" و ... و
تحليل هاي دقيقي كه آنان از صنايع دستي
صنايع ايران كرده اند بيانگر ارزش هاي
استثنائي و جايگاه خاص اين هنر و صنعت
اصيل و ارزنده كشورمان مي باشد.
در دهه هاي آخر قرن هفتم ميلادي،
ايرانيان دين اسلام را به عنوان يك آئين
برتر پذيرفتند. اين رويداد سبب شد تا مايه
هاي هنري و فرهنگي اصيل ايران با ارزش هاي
والاي اسلامي در هم آميزد و صنايع دستي
ايران با محتواي غني و مردمي تر از گذشته
حتي در عرصه معماري و كاشيكاري به رشد و
شكوفايي چشمگيري برسد.
به هرحال امروز صنايع دستي ايران عليرغم
فراز و نشيب هاي فراوان و حتي با توجه به
بي مهري هائي كه در برخي از دوران ها پشت
سرگذاشته. توانسته است در زمره باارزش
ترين هنرهاي كاربردي جامعه مطرح گردد و نه
تنها از جنبه هاي فرهنگي بلكه از جهات
اقتصادي و اجتماعي نيز احترام و توجه و
عنايت جهانيان را به خود جلب كند. بطوري
كه بسياري از صاحب نظران، ايران را يكي از
سه قطب مهم صنايع دستي آسيا و جهان مي
دانند و از نظر تنوع شايد در صدر تمامي
كشورها قرار داشته باشد.
ویژگی های صنایع دستی
با توجه به تعریف فوق و سایر تعاریفی كه
برای صنایع دستی ارائه شد، می توان ویژگی
های زیر را برای محصولات دست ساخته قایل
شد:
1 - انجام قسمتی از مراحل اساسی تولید،
توسط دست و ابزار و وسایل دستی، برای
تولید هر یك از فراورده های دستی مراحل
متعددی طی می شود ولی انجام كلیه ی این
مراحل به وسیله ی دست و ابزار و وسایل
دستی الزامی نبوده و چنانچه تنها قسمتی از
مراحل اساسی تولید به این طریق انجام شود،
محصول تولید شده با توجه به مواردی كه در
تعریف ذكر شد، صنایع دستی محسوب می گردد.
2 - حضور مؤثر و خلاق انسان در تولید و
شكل بخشیدن به محصولات ساخته شده و امكان
ایجاد تنوع و پیاده كردن طرح های مختلف در
مرحله ی ساخت این گونه فراورده ها.
3 - تأمین قسمت عمده ی مواد اولیه مصرفی
از منابع داخلی.
4 - داشتن بار فرهنگی (استفاده از طرح های
اصیل، بومی و سنتی).
5 - عدم همانندی و تشابه فراورده های
تولیدی با یكدیگر.
6 - عدم نیاز به سرمایه گذاری زیاد در
مقایسه با سایر رشته های صنعت.
7 - دارا بودن ارزش افزوده ی زیاد در
مقایسه با صنایع دیگر.
8 - قابلیت ایجاد و توسعه در مناطق مختلف
(شهر، روستا و حتی در جوامع عشایری).
9 - قابلیت انتقال تجربیات، رموز و فنون
تولیدی، سینه به سینه و یا مطابق روش
استاد و شاگردی
طبقه بندی صنایع دستی: در زمینه ی طبقه
بندی صنایع دستی نیز باید گفت كه این طبقه
بندی به صورت های مختلف از جمله براساس
مواد اولیه ی مصرفی یا شیوه و روش ساخت آن
می تواند صورت پذیرد. در اینجا طبقه بندی
انجام شده توسط كارشناسان سازمان صنایع
دستی ایران كه به طور عمده بر مبنای روش و
تكنیك ساخت این گونه محصولات به عمل آمده
است، ذكر می گردد:
1- بافته های داری: محصولاتی كه به كمك
دارهای افقی یا عمودی مستقر در زمین در
زمان بافت، تولید می شود، بافته های داری
محسوب می گردند مثل قالی، گلیم، زیلو و
نظایر آن.
2- دستبافی:(نساجی سنتی): فراورده هایی كه
به كمك دستگاه های ساده و سنتی بافندگی
(دستگاه ویژه ی بافت جاجیم، دستگاه
دووَردی، دستگاه چهاروردی و ژاكار دستی)
تولید می گردد، دستبافی محسوب می شود،
نظیرجاجیم، زری،ترمه، شال و ...
از جمله خصوصیات این رشته از صنایع دستی،
این است كهاولاًكلیه مراحل سه گانه
بافندگی، ایجاد دهنه كار، پودگذاری و
دفتین زدن (آلتی است فلزی، دارای دسته ای
شبیه شانه كه نساجان هنگام بافتن پارچه آن
را در دست گیرند و لای تارها زنند تا آنچه
بافته شده به هم پیوسته و محكم گردد.) با
حركات دست و پا انجام می شود، در ثانی،
امكان استفاده از پودهای رنگی به میزان
نامحدود و همچنین تنوع طرح بافت با
دراختیار داشتن كنترل حركات وَردها میسر
می گردد كه این امر نشانگر حضور مؤثر و
خلاق انسان در تولید است.
3- بافتنی:انواع مصنوعاتی كه با كمك میل،
قلاب و نظیر آن و با الیاف طبیعی تولید می
شود، جزء بافتنی ها به حساب می آید نظیر
دستكش، جوراب، كلاه، شال گردن و ...
4- روكاری:(رودوزی): كلیه ی مصنوعاتی كه
از طریق دوختن نقوش سنتی بر روی پارچه های
بدون نقش و یا كشیدن قسمتی از نخ های تار
و پود به وجود می آید، در گروه « رودوزی»
و یا «روكاری» جای دارد. نظیرسوزن
دوزی،قلاب دوزی،ملیله دوزی،خوس
دوزی،گلابتون دوزی،پته دوزیو ...
5- چاپ های سنتی: كلیه پارچه هایی كه به
وسیله قلم مو، مهر و نظایر آن رنگ آمیزی
شده و نقشمی پذیرد جزء چاپ های سنتی به
حساب می آید مانند چاپقلمكار وچاپكلاقه ای
(باتیك).
6- نمدمالی: انواع مصنوعاتی كه بر اثر
درگیری و متراكم نمودن پشم و كرك در شرایط
فنی مناسب از طریق ورز دادن تهیه می شوند،
جزء گروهنمدمالی می باشند. نظیر كلاه
نمدی، پالتوی نمدی، نمد زیرانداز و نمد
پادری.
7- سفالگری و سرامیك سازی :به محصولاتی كه
با استفاده از گِل رُس و همچنین گِل حاصله
از سنگ كوارتز و خاك كائولن، به كمك دست و
چرخ سفالگری ساخته و سپس پخته می شود،
سفال و سرامیك اطلاق می شود.
برای تكمیل اشیاء ساخته شده، برحسب سنت و
رسوم، روی آنها نقاشی، كنده كاری و یا
نقوش برجسته ایجاد می كنند و از لعاب
مناسب برای پوشش سطح اشیاء استفاده می
گردد. محصولات تولید شده ی این گروه
شاملانواع پارچ و لیوان ظروف غذاخوری،
گلدان و ...می باشد.
8- شیشه گری:محصولاتی را كه از طریق شكل
دادن مواد معدنی ذوب شده نظیر سیلیس و
خرده شیشه كه با تركیبی از این دو و با
استفاده از روش دمیدن توسط لوله ی مخصوص و
با به كارگیری ابزار دستی شامل انبر، قیچی
و غیره حاصل می شود،شیشه دست ساز می نامند
كه شامل مراحل تكمیلی و تزئینی، نظیر
نقاشی و تراش هم می گردد.
9- تولید فراورده های پوست و چرم:
محصولاتی كه با استفاده از پوست و چرم
دباغی شده به شیوه سنتی تولید می گردد،
نظیر پوستین، كلاه پوستی،چاروق، محصولات
تكمیلی چرمی (نظیر تلفیق چرم با محصولات
دستباف) جزء این گروه هستند.
10-ساخت محصولات فلزی وآلیاژ: فراورده
هایی كه به شیوه سنتی و با استفاده از
ابزار دستی و انواع فلزات (مس، نقره، طلا
و آهن) و انواع آلیاژها (برنج و ورشو)
تولید می گردد نظیر انواع ظروف خانگی،
چاقو، قندشكن، قلم تراش، قفل و ... جزء
این گروه می باشند.
11- قلمزنی، مشبك كاری، حكاكی روی فلزات و
آلیاژها:هنر–
صنعتی است كه طی آن طرح ها و نقوش سنتی با
استفاده از قلم، چكش و سایر ابزار دستی بر
روی اشیاء ساخته شده از فلز با آلیاژ شكل
می گیرد.
